Pas pamjeve të shkatërrimit gjithmonë ngrihet një pyetje: Përse askush nuk e dinte se tërmeti po vinte? Përgjigjja është sfiduese. Aftësia për të parashikuar kur dhe ku do të ndodhë një tërmet ka tunduar shkencëtarët qe sa vite, megjithëse gjasat s’kanë mundur të jenë më të mëdha. Tërmetet numërojnë gjysmën e fatkeqësive natyrore që kanë shkaktuar vdekje, në më shumë se dy dekada, sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë
Mijëra shtëpi janë bërë rrafsh me tokë për pak sekonda, sa zgjati lëkundja e fuqishme e tokës që goditi të hënën në mëngjes Turqinë e Sirinë, duke bërë që ekipet e shpëtimit të hasin në vështirësi për të gjetur viktimat. Dy vendet, deri tash, kanë regjistruar mbi 5000 vdekje.
Pas pamjeve të shkatërrimit gjithmonë ngrihet një pyetje: Përse askush nuk e dinte se tërmeti po vinte?
Përgjigjja është sfiduese. Aftësia për të parashikuar kur dhe ku do të ndodhë një tërmet ka tunduar shkencëtarët qe sa vite, megjithëse gjasat s’kanë mundur të jenë më të mëdha. Tërmetet numërojnë gjysmën e fatkeqësive natyrore që kanë shkaktuar vdekje, në më shumë se dy dekada, sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë.
Mëdyshjet shkencore
Shumë gjeologë thonë se është gati e pamundshme që në mënyrë të përsosur të parashikohet një tërmet, për shkak të kompleksitetit absolut të analizimit të tërësisë së kores së planetit. Të tjerë thonë se një mori teknologjish të reja – përfshirë inteligjencën artificiale që mund të ndihmojë në parashikime më të shpejta e të sakta, dhe telefonat inteligjentë që mund të dërgojnë alarme e paralajmërojnë njerëzit – mund të ndihmojnë në shpëtimin e jetëve.
Por edhe përpjekjet më premtuese ofrojnë pak sekonda, ose në disa raste minuta, para njoftimit – duke e bërë të vështirë mundësinë e evakuimit. Një e ardhme në të cilën teknologjia do të parashikonte më saktë lokacionin, kohën dhe fuqinë e tërmetit duket ende larg, kanë thënë shkencëtarët e tokës, përderisa parashikimet e pasakta më shumë bëjnë dëme se që bëjnë mirë.
“Një tërmet ndodh shumë, shumë shpejt”, ka thënë Christine Goulet, drejtoreshë e Qendrës Shkencore të Tërmeteve në Shërbimin Gjeologjik të SHBA-së (USGS). “Është e drejtë (të thuhet) se në këtë pikë nuk jemi në gjendje fare që t’i parashikojmë tërmetet”.
Lëvizja e pllakave që mbështesin tërmetet ndodhin ngadalë, ndërsa shqyerjet ndodhin shpesh papritmas, duke krijuar tërmete që bëjnë kërdinë pa dhënë njoftime më herët.
Tërmetet e fuqishme, si ai i vitit 2010 në Haiti, vijnë si befasi. Për të parandaluar huqjet, gjeologët kanë nisur të fokusohen se sa janë shanset që një tërmet të ndodhë, në vend se të parashikojnë ngjarje individuale.
Shkencëtarët përdorin matjet gjeologjike, të dhëna nga makineritë sizmologjike dhe të dhëna historike për të dalluar hapësirat të cilat janë më në rrezik për tërmet – dhe më pas përdorin modele statistikore për të vlerësuar gjasat që një i tillë të ndodhë në ndonjë hapësirë.
Por për dallim nga parashikimi i motit – që është përmirësuar nëpërmjet fuqisë kompjuterike, modeleve matematikore dhe përforcimit të dronëve e satelitëve – kualiteti i parashikimit të tërmeteve ka ngecur.
Gjatë gjysmëshekullit të shkuar shkencëtarët janë përpjekur të parashikojnë tërmetet duke përdorur disa metoda. S’kanë pasur sukses.
Në vitet 1970 dhe 1980, hulumtuesit u përpoqën të gjenin sinjale që mund të parashikonin tërmetet, duke shikuar grumbull sinjalesh si sjellja e kafshëve, emetimet e radonit dhe sinjalet elektromagnetike. Ndonjëherë rezultatet nxorën modele (sinjale), por asnjë s’ishte mjaftueshëm i besueshëm për të përmbushur kërkesën shkencore, ka thënë John Rundle, profesor i fizikës dhe gjeologjisë në Universitetin e Californias në Davis.
Në vitet ’80, shkencëtarët e tërmeteve kanë thënë se një segment afër Parkfieldit në Kaliforni ishte vonuar për një tërmet dhe analizuan një sërë të dhënash historike për ta parashikuar. Ata vendosën që një tërmet do ta godiste rajonin deri më 1993, por kjo s’ndodhi deri më 2004 – kur preku Kaliforninë pa u arritur asnjë paralajmërim.
Dështimi total
Kjo ishte një lloj dështimi total për parashikim tërmetesh, ka thënë Rundle, duke sugjeruar që shkencëtarët të fokusohen më shumë në modelet statistikore dhe në qasjet e probabilitetit, në vend të parashikimit sikur ai i motit. Por përderisa teknologjia vazhdoi të avanconte, sistemet paralajmëruese për tërmete u zhvilluan po ashtu. Këto rrjete përdorin makina sizmologjike për të detektuar dhe analizuar dridhjet – dhe futen në sistem që u dërgon njoftime njerëzve disa sekonda para se të godasë tërmeti.
“ShakeAlert”, sistem i zhvilluar nga USGS-ja, mund të çojë paralajmërime te telefonat e përdoruesve duke u dhënë rreth 20 sekonda deri një minutë kohë si paralajmërim për tërmetin.
Teknologjia nxjerr të dhëna nga sensorët e stacionit fushor të USGS-së, që matin intensitetin e lëkundjes së tokës. Kur një stacion vëren një tërmet, kompjuterët mund të kalkulojnë të dhënat e stacionit dhe të parashikojnë për pesë sekonda se nga do të shkojë lëkundja. Më pas u shkojnë paralajmërimet përdoruesve të telefonave në atë zonë. Sistemi funksionon sepse sinjalet e internetit dhe të telefonit funksionojnë në shpejtësi të dritës, shumë më shpejt se lëvizja e ngadalshme e valëve të tërmetit.
Por sigurimi i informatës për më shumë sekonda është shumë vështirë që të arrihet, kanë paralajmëruar ekspertët. Parashikimi i saktë i tërmeteve do të kërkonte hartë dhe analizë më të gjerë të kores së Tokës, duke përfshirë shënimin e çdo pike stresuese për të gjurmuar me kujdes se cilat prej tyre mund të jenë afër çarjes.
Ekziston edhe elementi i rastësisë se kur ndodh një tërmet, që në ndonjë rast mund të ndodhë pa ndonjë shenjë paralajmëruese, sipas ekspertëve. Edhe nëse teknologjia premton, shumë shkencëtarë frikësohen se një produkt që del pa testime rigoroze dhe dështon, do të bëjë që njerëzit të besojnë më pak në teknologji.
“Alarmet e rreme janë gati më keq sesa parashikimet e sakta”, ka thënë Rundle. “Sepse njerëzit do të humbnin besimin në sistem”.
Hulumtuesit, po ashtu, i janë kthyer edhe inteligjencës artificiale, duke përdorur softuerë të caktuar, që grumbullojnë të dhëna në masa enorme dhe i vënë në dukje modelet. Ekspertët shpresojnë që softueri do të analizojë më shpejt më shumë të dhëna sesa që munden njerëzit për t’iu ndihmuar t’i kuptojnë më mirë se çfarë u paraprin tërmeteve dhe që t’i mësojnë shenjat paralajmëruese.
Për shembull, disa po zhvillojnë një metodë të “transmetimit aktual”, të inspiruar nga mënyra se si Rezerva Federale parashikon shëndetin e ekonomisë së Amerikës, ka thënë Rundle.
Metoda kundërthënëse
Shkencëtarët po i ushqejnë modelet e makinave-mësuese nga leximet e sizmologjisë deri te të dhënat e radarit se si po deformohet sipërfaqja e Tokës, për të përmirësuar parashikimin e kohës dhe lokacionit për tërmetet e ardhshme, ka shtuar ai.
Por edhe nëse teknologjia sofistikohet, ende ka pak gjasa që të arrihet preciziteti i 100-përqindtë. Në skenarin më të mirë, shkencëtarët mund të parashikojnë lokacionin e tërmetit brenda një rrezeje prej 1000 kilometrash dhe gjatë rrjedhjes së disa vjetëve.
Çdo gjë më e detajuar nuk ka të ngjarë, sepse sasia e të dhënave në dispozicion për tërmetet e kaluara është ende duke munguar, ka thënë ai.
“Të dhënat e tërmeteve vetëm janë automatizuar e digjitalizuar në 25 deri 30 vjetët e fundit”, ka thënë ai. “Andaj po punojmë me të dhëna që ishin jo të plota para kësaj kohe”.
Teoritë alternative të parashikimit të tërmeteve, po ashtu, janë rritur, por shumë shihen me skepticizëm, kanë thënë shkencëtarët.
Një metodë kontroverse shtrihet mbi studimin e shtrirjes së planetëve. Një studiues nga Holanda u bë viral në Twitter të hënën pasi u duk se përdori metodë që parashikoi me saktësi disa ditë përpara detajet e tërmetit në Turqi.
Goulet ka thënë se ekzistojnë të gjitha llojet e metodave të paargumentuara dhe të pahulumtuara të parashikimit të tërmeteve, duke shtuar se nëse këto rezultate analizohen për një periudhë të gjatë, nuk ka asnjë element të parashikueshmërisë së qëndrueshme.
“Nuk di dikë që ka bërë parashikime të besueshme në mënyrë të përsëritshme. Nëse kjo do të ishte kaq e lehtë, ne do ta bënim”, ka thënë Goulet.
