“Galaktika e Andromedës” – drama për “nomadizmin” social
Kjo dramë gjen si personazhe një makinist 52-vjeçar me emrin Shpëtim Guri (i interpretuar nga Sunaj Raça) dhe të bijën e tij Zana (e interpretuar nga Elda Jashari). “Galaktika e Andromedës”, pas debutimit që pati vitin e kaluar në Festivalin e Filmit të Sarajevës, ka sjellë premierën e vet kombëtare të mërkurën mbrëma në kuadër të edicionit të 13-të të “PriFest”
E mbiquajtur me të drejtë si vala e re e kinematografisë nga Kosova, brezi i ri i regjisorëve po krijon plazmime të reja, të konkurrueshme ndërkombëtarisht. Jo domosdoshmërisht i vënë pas rrëfimeve të vogla, filmi “Galaktika e Andromedës” sjell të ekranizuar një sagë urbane “nomadësh”, atë soj njerëzish rrënjëshkulur që i shtyjnë ditët në përpjekje për mbijetesë
Premium
E mbiquajtur me të drejtë si vala e re e kinematografisë nga Kosova, brezi i ri i regjisorëve po krijon plazmime të reja, të konkurrueshme ndërkombëtarisht. Jo domosdoshmërisht i vënë pas rrëfimeve të vogla, filmi “Galaktika e Andromedës” sjell të ekranizuar një sagë urbane “nomadësh”, atë soj njerëzish rrënjëshkulur që i shtyjnë ditët në përpjekje për mbijetesë
Secili krijim kineast ka individualitetin e vet që ia jep dora e regjisorit, loja e aktorëve dhe bashkëshkrirja e energjive të një ekipi të tërë. Në infinitetin e interpretimeve që lindin kur filmi bëhet pronë e audiencës, është e pashmangshme edhe përqasja e filmit me film. Në këtë tog pikëpuçjesh këtillohet edhe më i mbrami film me regji dhe skenar të More Raçës “Galaktika e Andromedës” me “Nomadland” të Chloé Zhaos. Ky i fundit përshkoi krejt tapisterinë e vlerësimeve më të larta në botën e kinemasë me rrëfimin fascionant që e përjetësoi artistikisht: vargani i moshës së tretë, atyre rrënjëshkulurve që Recesioni i Madh në Shtetet e Bashkuara i la thuajse pa prokopi.
Kaq mjafton sa për krahasim. Syzheu i filmit të regjisores 29-vjeçare prishtinase është një shkartisje e një “recesioni” më shumë sesa ekonomik në Kosovën e viteve të paspavarësisë, deluzionit dhe shpresës së të pashpresëve.
Aty ku perspektiva e njerëzve për mirërrojtje bëhet gjithnjë e më e pasigurt, një soj njerëzish e ka papërfytyrueshëm zor të mbijetojë. Këtu është fjala për ata të fatkequr që fati u shortoi sëmundje, vështirësi e ndeshtrasha. Kështu kjo dramë gjen si personazhe një makinist 52-vjeçar me emrin Shpëtim Guri (i interpretuar nga Sunaj Raça) dhe të bijën e tij Zana (e interpretuar nga Elda Jashari). “Galaktika e Andromedës”, pas debutimit që pati vitin e kaluar në Festivalin e Filmit të Sarajevës, ka sjellë premierën e vet kombëtare të mërkurën mbrëma në kuadër të edicionit të 13-të të “PriFest”.
Periferitë urbane
Të rrallë janë filmat vendorë që toposin e kanë të ndërtuar në pjesën e fundme (batakun) të peizazheve tona urbane. Për dallim nga skena filmash që rëndom priren të jenë të xhiruar në mjedise të përzgjedhura, “Galaktika e Andromedës” shpaloset unikalisht me pamje të Prishtinës periferike. Lagjet rrugëngushta të “Vellushës”, “Varrezat e Jahudive”, pjesë të tjera nga “Rruga B” e skuta gati të braktisura nën urat në hyrje të kryeqytetit janë një “backdrop” realist që e shoqërojnë bukur dramën e të deluzionuarve. Kjo ndjesi braktisjeje dikur kishte qenë kontekst i bukur për vetminë urbane në filma si “The Deer Hunter” apo “Raging Bull”.
Filmi mund të mos japë rehatinë më të mirë në fillim të tij: skenat fillestare të filmit janë më shumë sesa duhet erratike, gjë që shton panevojshëm konfuzitet dhe kërkon kohë për t’u shpleksur. Megjithatë, derisa minutat rrjedhin njëri pas tjetrit, kryepersonazhi Shpëtim Guri sakaq bëhet i lexueshëm si historia e një burri që mosha e bën edhe më fatkeq.
Dialogë “standardë” dhe dialogë përditshmërie
Si frustrim është e para skenë që paraqet kontaktin e tij me një grua që ofron shërbime seksuale (e interpretuar nga aktorja nga Shqipëria Juli Emiri).
Dialogu mes tyre është fare i thjeshtë në relacionin mes Shpëtimit të trazuar dhe gruas që mban një qëndrim të qetë. Sidoqoftë, filmi e humb një llokmë autenticiteti mu për shkak të dialogut të thurur në shqipen standarde. Është ky huqi që plot skenarë e filma po i rëndon prej kohësh me artifica të panevojshme, paçka se këto mund të mos jenë të vërejtshme për audiencën jo-shqipfolëse. Në fakt, ajo që është pikë e ligsht e filmit qëllon të bëhet armë e fortë e tij kur dialogët nisin të natyralizohen me një përdorim më të shpeshtë të së folurës prishtinase. Madje, edhe personazhet që luhen nga joaktorë (Fis Haliti e Shpejtim Kastrati) kanë prirje për t’u akomoduar në tërësinë e filmit me një dozë të pabesueshme origjinaliteti.
Për syrin e stërvitur, domethënë për maniakët e detajeve, mund të mos jetë bash ndjenja më e mirë kur përvidhen ca inkonsistenca: një e tillë është kur skenat në veturë janë xhiruar në dy vetura të ndryshme.
Skena përditshmërie
Megjithatë, interesantësia e filmit i kap për gryke shikuesit gjatë gjithë kohës. Është këtu kërkimi i dëshpëruar i Shpëtimit për të gjetur punë, edhe pse në çdo vend i përplasin derën e refuzimit, kryesisht për shkak të moshës. Është veçanërisht prekës trupëzimi i një skene që tashmë është përditshmëri për mijëra shqiptarë. Në një zyrë ndodhet Shpëtimi përballë shefit të një agjencie që trafikon “legalisht” njerëz për në Gjermani në emër të punësimit. Derisa të dy “pazariten” për punën në Gjermani, nga jashtë në xhama kundrojnë sykureshtarë dhjetëra të papunë që njësoj e ëndërrojnë largimin nga vendi. Kjo është vetëm një nga skenat e fuqishme që dramën qendrore e bën më prekëse.
Ditët në vazhdim për Shpëtimin janë veçse rropatja e një “nomadi” që nuk ka një vend të caktuar për të jetuar. Strehë e tij është rulota, shtëpia-rimorkio, që tërhiqet nga vetura e tij rrangallë.
Babë e bijë në kërkim të një jete më të mirë
Sado që zymtësia duket se po e asfikson rrëfimin, shfaqja e së bijës së Shpëtimit, Zanës, sjell tek audienca një tip shprese mikluese. Interpretimi i saj shquan me një origjinalitet befasues, sidomos fjalët e saj gjithnjë të shkurtra që i përgjigjen fort mirë një adoleshenteje që sapo ka lënë jetimoren dhe është bërë bashkë sërish me të atin.
Një raport paralel është edhe ai me gruan që ofron shërbime seksuale, skena që zakonisht zënë vend gjatë natës. Shpëtimi pajtohet të punojë si vozitës i prostitutës për te myshterinjtë e saj. Gjithnjë në buzë të mbijetesës, kryepersonazhi është i shtrënguar edhe të vjedhë karburante veturash e pastaj t’i shesë dorë pas dore në tregun e zi.
Është kjo mpleksja kafkeske e rrethanave që Shpëtimin e degdisin te një trafikant, i cili e bind ta trasplantojë veshkën përkundrejt 3 mijë eurove, aq shumë të nevojshme për fatkeqin.
“Këtu je a...”
Çdo ditë bëhet më e vështirë për Shpëtimin dhe hallin e tij kryesor për të bijën, me të cilën jeton në rulotë. Është veçanërisht i dhembshëm një rast kur Shpëtimi, teksa ushqehet në një gjellëtore të lirë, goditet prej një kapadaiu: “A këtu koke robtë t’i q*****”. Kjo e lë të përgjakur Shpëtimin dhe, akoma më keq, kur në spital askush nuk qëllon në ndërrimin e natës. Mbase momenti më trallisës e eskapist i filmit është kur Shpëtimi mëson krejt rastësisht nga prostituta për ekzistencën e Galaksisë së Andromedës. Është kjo tërheqje që mesoburrin e bën kureshtar posi një fëmijë. Pikërisht kjo sekuencë paksa romantike bëhet një lehtësues i zymtësisë së filmit. Të dy nomadët, babë e bijë, pikësynim e kanë Gjermaninë. Rruga për të dalë atje nuk është tjetër veçse ajo “në të zezë”. Mund të ketë edhe këtu inkonsistenca e vonesa në shtjellën e plotit, por eskapizmi është fundi i pashmangshëm për dy nomadë – nga mijëra sosh – të cilët gjendja ekonomike i bën rrënjëshkulur.
Me fjalë të tjera, me gjithë pluset e minuset, “Galaktika e Andromedës” është një tjetër prurje e brezit të ri kineast që nga të huajt po vlerësohet si vala e re kineaste e Kosovës. Filmi ka meritën që theksin e vë në kontekstin social të vendit, e personazhet i tipizon në këtë rrethanshmëri.
Si filmi i parë debutues i regjisores Raça, atij nuk i kanë munguar sukseset: në Festivalin Ndërkombëtar të San Sebastianit në Spanjë u shpërblye me çmimin "Glocal in Progress", kurse në shtator të vitit 2019 u nominua për "Zemrën e Sarajevës".
