Gati 100,000 qytetarë në Kosovë – rreth 8% e popullsisë së përgjithshme – jetojnë me ndonjë formë të aftësisë së kufizuar. Personat me aftësi të kufizuara vazhdojnë të përballen me pabarazi dhe barriera me rrënjë të thella në sistem, duke i bërë një nga grupet më të cenueshme dhe më të përjashtuar nga shoqëria në Kosovë. Ata janë në risk më të lartë të bien në varfëri, të kenë rezultate më të dobëta shëndetësore dhe arsimore, si dhe kanë më pak mundësi punësimi sesa personat me aftësi të plota. Rreth 38,000 fëmijë me aftësi të kufizuara të moshës shkollore nuk janë në shkollë dhe vetëm 15% e personave me aftësi të kufizuara të moshës 15-64 vjeç janë të punësuar.
Gratë dhe pakicat etnike me aftësi të kufizuara përballen me barriera shtesë dhe të mprehta në qasjen në shërbime dhe mundësi për shkak të shtresave të shumta të diskriminimit dhe normave kufizuese kulturore. Pjesëtarët me aftësi të kufizuara në komunitetet romë, ashkali dhe egjiptas, kanë dukshëm më pak vjet mesatare të arsimit (me 45% që nuk e kanë frekuentuar kurrë shkollën), duke i reduktuar ose fshirë kështu shanset e tyre për punësim. Për më tepër, stereotipat dhe qëndrimet negative të publikut mbështesin diskriminimin, dhunën dhe abuzimin në baza të aftësisë së kufizuar. Sipas raportit të një ankete të OSBE-së për dhunën ndaj grave të kryer në vitin 2019, 41% e grave kosovare me aftësi të kufizuara kanë përjetuar abuzime në 12 muajt para anketës.
Shumë persona me aftësi të kufizuara në Kosovë gjithashtu përballen me nevoja të konsiderueshme të paplotësuara të kujdesit shëndetësor që i ulin më tej shanset e tyre për pjesëmarrje në shoqëri. Meqenëse sistemi i shëndetësisë publike nuk ofron shërbime të individualizuara rehabilitimi, këto shërbime ofrohen pjesërisht nga organizatat kosovare për personat me aftësi të kufizuara. Pa qasje të barabartë në arsim dhe kujdes shëndetësor, shërbime sociale dhe punësim, personat me aftësi të kufizuara janë në risk që të bien në kurthin e një rrethi vicioz varfërie dhe përjashtimi që mund të vazhdojë me gjenerata. Zhvillimi me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara është esencial për trajtimin e barrierave sistemike dhe të ndërthurura që nuk lejojnë personave me aftësi të kufizuara të kenë qasje në mundësi zhvillimore.
Ne Profilin e Kosovës për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara, ofrohet një përmbledhje e kontekstit ligjor dhe social që prek personat me aftësi të kufizuara në Kosovë.
Personat me aftësi të kufizuara në Kosovë vazhdojnë të përballen me pabarazi dhe barriera me rrënjë të thella në sistem, duke i bërë një nga grupet më të cenueshme dhe më të përjashtuar nga shoqëria. Ata janë në risk më të lartë të bien në varfëri, të kenë rezultate më të dobëta shëndetësore dhe arsimore, si dhe më pak mundësi punësimi. Intervenimet për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara janë të mundshme në të gjithë sektorët.
Gjatë viteve të fundit, Banka Botërore e ka përshpejtuar mbështetjen e saj për zhvillimin me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara, dhe janë hedhur hapa të rëndësishëm në operacionet dhe punën analitike. Përmes Kornizës së vet për Përfshirje të Personave me Aftësi të Kufizuara dhe Llogaridhënie, Banka Botërore po aplikon një qasje me drejtim të dyfishtë për të promovuar zhvillimin me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara në operacionet dhe projektet e veta në Kosovë duke: (i) siguruar që personat me aftësi të kufizuara munden të marrin pjesë dhe të përfitojnë nga projekte në përgjithësi, dhe (ii) duke përfshirë aktivitete specifike që targetojnë mbështetjen, përfitimin dhe fuqizimin e personave me aftësi të kufizuara.
Personat me aftësi të kufizuara e dinë më së miri se çka funksionon për ta dhe çka jo. Megjithatë, ata mbeten vazhdimisht jashtë proceseve vendimmarrëse. Përfshirja e personave me aftësi të kufizuara në dizajnin e projekteve është esenciale për të maksimizuar ndikimin dhe për të siguruar që zgjidhjet e arritura të jenë vërtet gjithëpërfshirëse dhe përfaqësuese të nevojave të tyre. Kjo përfshin, për shembull, organizimin e konsultimeve të hershme dhe të vazhdueshme me personat me aftësi të kufizuara, zbatimin e mekanizmave të qasshëm për reagime dhe ankesa, kërkimin e udhëzimeve dhe këshillave nga organizatat lokale për personat me aftësi të kufizuara, si dhe investimin në iniciativat për trajnim dhe ngritje të kapaciteteve për personat me aftësi të kufizuara për të marrë pjesë në dizajnimin e projekteve.
Identifikimi dhe heqja e barrierave mjedisore, institucionale dhe të qëndrimeve të përjetuara nga personat me aftësi të kufizuara, është çelësi për të siguruar targetim më të gjerë dhe zgjerimin e përfitimeve të projektit. Kjo përfshin kryerjen e kontaktimit të targetuar, përcaktimin e caqeve/kuotave për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara, sigurimin e qasjes fizike në objekte, organizimin e transportit të qasshëm, rekrutimin e interpretuesve të gjuhës së shenjave, si dhe zhvillimin e materialeve të qasshme të komunikimit.
Në monitorimin e projekteve janë me rëndësi integrale të dhënat e besueshme dhe të zbërthyera për personat me aftësi të kufizuara për t’i kuptuar më mirë nevojat e personave me aftësi të kufizuara dhe për të dizajnuar intervenime të bazuara në dëshmi, të drejta dhe gjithëpërfshirëse. Kjo përfshin zbërthimin e të dhënave të monitorimit sipas gjinisë, moshës dhe aftësisë së kufizuar, trajnimin e stafit për mbledhjen, përdorimin dhe monitorimin e të dhënave për personat me aftësi të kufizuara, përdorimin e metodave të qasshme për mbledhje dhe monitorim të të dhënave, si dhe zhvillimin e bazave të të dhënave për të identifikuar dhe përcjellë pjesëmarrësit me aftësi të kufizuara. Në rritjen e përfshirjes së personave me aftësi të kufizuara ndihmon edhe rritja e vetëdijesimit për aftësitë e kufizuara mes stafit, klientit dhe partnerëve zbatues, si dhe ofrimi i trajnimeve për mbledhjen, përdorimin dhe monitorimin e të dhënave për personat me aftësi të kufizuara gjatë gjithë jetës së projektit.
Banka Botërore është e përkushtuar që të forcojë kapacitetet e klientëve për zbatimin e programeve të zhvillimit me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara. Si pjesë e këtij përkushtimi, Praktika Globale për Qëndrueshmëri dhe Përfshirje Sociale (SSI) ka zhvilluar një trajnim për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara për stafin e qeverisë së Kosovës dhe partnerët zbatues. Trajnimi u pilotua me dy projekte – Projekti për Ekonominë Digjitale të Kosovës (KODE) dhe Komunat për Rininë (M4Y) – duke çuar në adoptimin e praktikave konkrete që përfshijnë personat me aftësi të kufizuara në secilin projekt. M4Y ka aplikuar komunikimin me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara (përfshirë imazhe të të rinjve me aftësi të kufizuara në materialet informuese dhe gjuhën e shenjave në animacionet promovuese), si dhe ka përmirësuar targetimin me përfshirje të personave me aftësi të kufizuara për pjesëmarrësit në trajnim duke përfshirë kuotat e pjesëmarrjes për të rinjtë me aftësi të kufizuara. Në mënyrë të ngjashme, ekipi i projektit KODE ka inkorporuar kriteret e përfshirjes së personave me aftësi të kufizuara në dokumentet operacionale dhe të prokurimit me synimin për të nxitur dhe përcjellë pjesëmarrjen e të rinjve me aftësi të kufizuara në trajnimet për teknologji informative.
(Ifeta Smajic është specialiste për Zhvillim Social në Bankën Botërore. Engji Susuri është konsulente për Zhvillim Social në Bankën Botërore)
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
